Je bekijkt nu Wat is stress?

Wat is stress?

Als we zeggen: “Ik voel me gestrest”, denken we te weten wat stress is. We kunnen het immers duidelijk voelen en benoemen. Maar heb je je wel eens verdiept in wat stress eigenlijk is? Zou je een precieze definitie daarvan kunnen geven? Waarschijnlijk niet. Waarschijnlijk is ook, dat verschillende mensen heel verschillende antwoorden zouden geven. Dus, wat is stress eigenlijk?

Onze primaire gevoelens

Stress heeft met emoties te maken en met emotie geladen gedachten. Daar is iedereen het wel mee eens. De boeddhistische psychologie vereenvoudigt de wereld van onze emoties en stelt: alle emoties kun je indelen in prettig, onprettig of neutraal. Dat maakt de hele zaak al wat eenvoudiger. Dit komt trouwens ook overeen met wat de neurofysiologie heeft ontdekt. Al onze indrukken worden eerst grofweg in ons brein gescand: is het gevaarlijk, is het aantrekkelijk of is het niet interessant. Dat doet ons limbisch systeem, dat constant checkt of onze omgeving veilig, neutraal of onveilig is. Maar stress bestaat daarnaast uit een toegevoegd element. We hebben namelijk ook direct een reactie op prettig, onprettig en neutraal. Het gaat hierbij om de eerste en meest eenvoudige reactie, voordat er allerlei meer ingewikkelde emoties, beoordelingen en gedachten greep op ons krijgen:

  • Als we iets als prettig ervaren dan is er de neiging om dit prettige te willen vasthouden.
  • Als er iets onprettig is dan is er een instinctieve neiging om dit onprettige af te weren of te vermijden.
  • Als we iets als neutraal ervaren, dan is onze neiging om er geen aandacht aan te schenken. We beoordelen het als niet relevant, bewust of onbewust.
 

De drie wortels van stress

Onze primaire gevoelens zijn op zich nog geen bron van stress. Pas bij de reactie op prettige, onprettige of neutrale waarnemingen ontstaat er de beleving van stress of lijden. Hoe gaat dat in z’n werk?

  • Een prettige gewaarwording kan ertoe leiden dat we dit prettige willen verlengen of vasthouden, en als het toch verandert – wat onherroepelijk zal gebeuren – dan zijn we teleurgesteld, gefrustreerd of boos.
  • Bij een onprettige gewaarwording hebben we instinctief de neiging deze te vermijden, af te weren of te ontkennen. We verzetten ons tegen onze waarneming. We zijn in gevecht met een gevoel in onszelf. We ervaren stress.
  • Kan ook een neutrale reactie een bron van stress worden? De boeddhistische psychologie zegt van wel. En ook hier geldt: het neutrale waarnemen van iets is niet de eigenlijke stressfactor. Maar het draagt wel bij aan stress, als we het inschatten als niet-relevant en niet interessant. We zijn dan namelijk geneigd om dingen over het hoofd te zien. En dat kan leiden tot blindheid voor iets wat voor anderen misschien helder en duidelijk is. Wie kent niet de ervaring dat er opeens iets schokkends aan het licht komt, waarvan we onbewust al lang wisten?

Haarscherpe analyse

De boeddhistische psychologie biedt ons hier een haarscherpe analyse over de oorzaken van onze stress. Maar tegelijkertijd biedt zij ons de mogelijkheid ons ervan te bevrijden: we worden uitgenodigd om ons van deze stressreacties bewust te worden en te onderzoeken of we de neiging tot reageren kunnen nalaten. We kunnen leren onze reacties te herkennen en te laten voor wat ze zijn.

Wat gebeurt er als we deze reacties leren na te laten? Dan – zo zegt de boeddhistische psychologie – ontwikkelt zich ons vermogen tot gelijkmoedigheid. In ons brein is dat de training van onze prefrontale cortex, die ons in staat stelt zaken te observeren zonder er meteen op te reageren. We ontwikkelen veerkracht in stressvolle situaties, we raken steeds minder gestresst door de vele dagelijkse triggers in ons leven!

Het ontwikkelen van gelijkmoedigheid

Gelijkmoedigheid is voor sommigen een wat ouderwets en misschien zelfs onaantrekkelijk woord. Een woord wat we vaak vereenzelvigen met kleurloosheid, met saaiheid en met het ontbreken van levendigheid. Maar niets is minder waar. Gelijkmoedigheid is ons vermogen om niet automatisch te reageren op prettige, onprettige of neutrale ervaringen en indrukken. Gelijkmoedigheid ontwikkelt zich als we leren van een reactie af te zien. We blijven eenvoudig stil staan bij wat er is, open, helder en vol verbazing. We ontdekken dat we hiertoe in staat zijn, zonder dat we kopje onder gaan. Onze meditatieve veerkracht neemt toe, we beleven de vrije ruimte van niet-reageren. Gelijkmoedigheid is daarbij het tegendeel van kleurloos of onaangedaan zijn. We laten ons raken, maar we hebben de moed om het geraakt zijn met openheid, helderheid en compassie tegemoet te treden. Gelijkmoedig zijn wil zeggen: ik heb het vermogen om de vreugde en de pijn van het leven met een open blik te ontvangen. Ik heb het vermogen te ervaren dat ik meer ben dan die pijn en die vreugde.

Een meditatietraining in gelijkmoedigheid

Gelijkmoedigheid bevrijdt ons uit de drie stressvolle reacties van afweren, vastklampen of ontkennen. Gelijkmoedigheid kunnen we trainen en dat doen we met de volgende oefening:

Oefening:

Ga gemakkelijk zitten. Voel je lichaam en je adem. Neem hier enkele minuten de tijd voor…

Richt je nu op de volgende vragen:

  • Is er iets wat ik als prettig ervaar? Kan ik hier gewoon van genieten of wil ik het vasthouden?
  • Is er iets wat ik als onprettig ervaar? Kan ik dit simpelweg constateren of wil ik het vermijden, ontkennen of afweren?
  • Is er iets wat ik als onbelangrijk beschouw? Kan ik dit met openheid waarnemen of heb ik de neiging het over het hoofd te zien?
  • Kan ik mezelf steeds weer uitnodigen om het prettige, het onprettige en het neutrale waar te nemen, zonder erop te reageren? Kan ik gelijkmoedig zijn?
  • Neem zo 10 minuten de tijd om met compassie en vriendelijkheid je primaire gevoelens en de mogelijke reacties hierop te observeren.

Noteer eventueel na de meditatie wat je hebt ontdekt over jouw reacties op de drie basisgevoelens prettig, onprettig of neutraal. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Wanneer was je criticus actief? Wanneer kon je open en mild onderzoeken? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Nuttige tips:

  • Streef niet naar gelijkmoedigheid. Streef niet naar zo weinig mogelijk reageren. Wees bereid om jezelf met deze meditatiefocus te ontmoeten. We leren hier om minder gevangen te raken in onze reactiepatronen door op te merken, dat ze gebeuren, en niet door ernaar te streven dat ze niet gebeuren.
  • Deze meditatiefocus kan soms tot veel gedachtenactiviteit leiden. Mocht je dat opmerken doe dan iets heel simpels: Keer weer terug naar het observeren van je adem of het voelen van een veilige plek in je lichaam. Als je aandacht dan na een tijdje weer rustig is, kun je vervolgens de draad weer oppakken: het observeren van je primaire gevoelens en je reacties hierop.

Audio: Het ontwikkelen van gelijkmoedigheid
Luister hier naar de audio-meditatie: Het ontwikkelen van gelijkmoedigheid

Voor de Mindfulness-trainer

Deze blog sluit goed aan bij de thema’s uit de vierde en vijfde les van een MBCT-training

Deze blog is geschreven door Dorle Lommatzsch, hoofddocent van de Academie voor Open Bewustzijn. De Academie voor Open Bewustzijn verzorgt sinds 2010 opleidingen, workshops en trainingen op het gebied van mindfulness en communicatie. We zetten ons in voor vredesonderwijs en maatschappelijke vernieuwing in allerlei vormen. Klik hier en lees meer over ons aanbod.