Ons autonome zenuwstelsel: een veilige of onveilige ladder
- Bericht auteur:Dorle Lommatzsch
- Bericht gepubliceerd op:23 december 2020
- Berichtcategorie:Neurowetenschappen / Trauma-sensitieve mindfulness
Blog 8 in de serie Trauma-sensitieve Mindfulness
In alles wat we doen en laten is het zoeken naar veiligheid en het vermijden van onveiligheid een oer-instinctieve motivatie. Of we hiervan bewust zijn of niet.
Ons autonome zenuwstelsel – in samenwerking met ons brein – is hierbij ons instrument. Een instrument dat zich gevormd en verfijnd heeft door miljoenen jaren heen. En voilà – hier is de mens: de meest recente ‘uitloper’ van deze evolutie. Ons lichaam-brein is als een hoog-intelligentie bio-computer, met hele basale hardware en steeds meer verfijnde software. Onze hersenstam en delen van het limbisch systeem zou je als hardware kunnen zien. Onze neocortex en met name onze prefrontale cortex als de meest recent geïnstalleerde software.
Evolutie van het autonome zenuwstelsel
Zo kent ook het autonome zenuwstelsel basale en verfijnde systemen: de dorsale vagus is hierbij het meest primitieve en zorgt voor fysieke veiligheid, rusten en herstellen. Een systeem dat zo oud is dat het reeds bij reptielen voorkomt. De van hieruit opbouwende sympathicus stelt ons in staat actief te benaderen wat we nodig hebben en actief te vermijden of te bestrijden wat ons schaadt. Een systeem dat zich later in de evolutie heeft ontwikkeld en dat wij delen met alle zoogdieren. Het meest jonge en meest verfijnde deel van ons zenuwsysteem – de ventrale vagus – heeft als taak om te scannen én te bewerkstelligen dat we erbij horen en als waardevol lid van de gemeenschap worden beschouwd.
(Lees voor meer informatie de blog over de polyvagaaltheorie).
De veiligheidsladder
Je zou deze door de evolutie heen gevormde veiligheidssystemen kunnen beschouwen als een veiligheidsladder. Een ladder die begint met fysieke veiligheid waarop meer verfijnde veiligheidsbehoeften opbouwen: ons vermogen om actief voor ons welzijn te zorgen én onze behoefte om in onze sociale gemeenschap een gewaardeerde plek te krijgen. Het wonderlijke is, dat dit ook zonder onze bewuste medewerking functioneert. Dit is de uitkomst van de evolutie en we weten dit instinctief. We hoeven hierover niet na te denken. Het zit geprogrammeerd in ons autonome zenuwstelsel.
De ladder van gevaar
Maar natuurlijk heeft ons brein en autonome zenuwstelsel niet alleen ervaring opgebouwd met wat ons veiligheid brengt. We hebben door de evolutie heen ook geleerd wat gevaarlijk is en wat ons leven bedreigt en… hoe we het beste hiermee om kunnen gaan. Ons autonome zenuwstelsel bezit daarom ook een lange ervaringsgeschiedenis over wat we beter kunnen vermijden of bestrijden. We hebben geleerd onveiligheid razendsnel te herkennen en daarop te anticiperen. Ons veiligheidssysteem heeft zelfs geleerd om onveiligheid genuanceerd waar te nemen en heeft een hiërarchie van reacties ontwikkeld bij toenemend gevaar. Ook dat zou je kunnen zien als een ladder. De ladder waarin de evolutie ons heeft geleerd om met onveiligheid om te gaan. Van lichtelijk onveilig tot levensbedreigend.
Ons voorstellingsvermogen: een lust of een last?
Wij mensen hebben hierbij door ons uitgebreid voorstellingsvermogen een bijzondere conditie. Reeds de voorstelling van het gevaarlijke of levensbedreigende zet deze oude evolutionaire krachten in werking. Je kent misschien de uitspraak: “De mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest”. Misschien nu niet meer zo handig. Maar ooit heeft het ons geholpen om te overleven. Door te anticiperen op gevaar hebben we tenslotte onze genen kunnen doorgeven. Het heeft bijgedragen aan wie we nu zijn als mensen en hoe we ons in de wereld van nu bewegen.
De dubbele ladder
Natuurlijk hebben deze twee ladders van veiligheid en onveiligheid met elkaar te maken. En wat krijgen we dan: een dubbele ladder die aan twee kanten omhoog en omlaag geklommen kan worden.
Je kunt hier zien hoe die samengesteld is:
In de lichaamshoudingen en gebaren van de erbij getekende gestaltes kun je in een oogopslag zien om welke toestand het gaat: veilig of onveilig.
Bij de linker kant van de trap zie je hoe rusten en herstellen ons helpt om uitdagingen aan te gaan en hoe we van hieruit verfijnd leren reageren op contact en in communicatie. Aan de rechter kant van de trap zie je hoe ons systeem reageert als het gevaar toeneemt en hoe het systeem reageert als het zelfs levensbedreigend wordt.
Als communicatie niet meer werkt
Wat, als het misgaat in onze communicatie? Dan beginnen we boven aan de trap en ‘klimmen’ aan de rechter kant – de onveilige kant – omlaag. Bij voorbeeld als we in een gesprek merken dat we met onze verfijnde communicatie-tools niets meer bereiken. Ons contact verloopt stroef en steeds meer gespannen. Als we de ander niet meer kunnen bereiken dan gaan we een neurobiologische tree lager. We maken gebruik van een actieve afweer in de vorm van vechten of vluchten. Als zelfs dat niet meer kan, als we niets kunnen doen om aan een gevaar te ontsnappen, dan komen we in een toestand die ons autonome zenuwstelsel als levensbedreigend inschat.
En hier heeft zich een wonderlijke instinctieve reactie gevormd, die nog enige ‘bescherming’ biedt: we voelen niets meer, ons leven wordt gedimd, we gaan op de spaarvlam leven. De dorsale vagus zorgt voor een complete shut-down. Een intelligente instinctieve reactie wanneer een actieve actie niet meer mogelijk is om ons te verweren. Je zou haast kunnen zeggen dat dit een compassievolle hulp is van ons autonome zenuwstelsel in reactie op ondragelijk lijden.
Overdracht van trauma
Misschien denk je dat het lijden dat door onze dorsale vagus wordt opgevangen niet zo vaak voorkomt. Maar als je naar de lichaamshouding kijkt van de gestalte onderaan het rechter deel van de trap (van de dorsale vagus in de onveilige modus), dan herken je misschien dat er vele mensen zijn die zo door het leven gaan: afgesloten, levenloosheid, met een uitdrukkingsloos gezicht. Je zou je kunnen afvragen, waarom dit in onze tijd zo vaak voorkomt. Hier een mogelijk antwoord: de ervaring van levensbedreigend gevaar kan via ons DNA doorgegeven worden aan de volgende generaties in de vorm van transgenerationeel of collectief trauma. Gezien onze eeuwenlange geschiedenis van oorlog, onrecht en discriminatie een reële mogelijkheid.
Oefening: de hiërarchie van veiligheid en onveiligheid verkennen
Hoe zit dat in je eigen leven?
Kijk maar om je heen: herken je mensen in je omgeving die lijken op de gestaltes op de trap?
Herken je hier mensen in jouw familie?
Ken jij de verschillende toestanden die je hier ziet ook van jezelf? En zo ja, wanneer treden ze op?
Als je dit wilt onderzoeken, vraag dan een vriend om mindful naar jou te luisteren terwijl je deze vragen onderzoekt.
Let op: het zou een uitdagend onderzoek kunnen zijn!
Zorg daarom bij deze oefening voor drie veiligheidsankers:
- Relatieanker: Kies een oefenpartner waarvan je zeker bent dat zij/hij het vermogen heeft onbevangen, liefdevol en niet-oordelend te luisteren, iemand bij wie jij je veilig voelt.
- Lichaamsanker: Doe vervolgens samen een voorbereidende (lichaams)oefening die veiligheid genereert. Een yoga-oefening die je goed kent of een oefening die de ventrale vagus op veilig zet (zie de oefening in het gele kader van de blog ‘Veiligheid en de Vagebond’)
- Bewustzijnsanker: Begin en eindig je onderzoek altijd aan de veilige kant van de ladder. Zo is het meer uitdagende onderzoek ingebed in ervaringen van veiligheid en goedheid. En…gun jezelf een perspectief van overzicht en afstand.
Vertrekken en eindigen vanuit veiligheid terwijl je overzicht bewaart is je derde veiligheidsanker.
De meerwaarde van deze kennis
Kennis over deze instinctieve programmering helpt ons als trainers, beoefenaars van mindfulness of als therapeut om de tekenen van stress beter te herkennen. We weten vanaf nu dat onze stressreacties gebaseerd zijn op milljoenen jaren evolutie, die ons gebracht heeft waar we nu zijn. We kunnen de tekenen van milde stress onderscheiden van tekenen van ernstige of zelfs levensbedreigende stress. We weten vanaf nu dat we voor onze stressreacties niet verantwoordelijk zijn. Het is immers een autonome functie, die vanzelf optreedt buiten onze bewuste wil om. We begrijpen beter waarom we ondanks al onze beoefening toch op de automatische piloot in een split-second gestrest reageren. Het stemt ons wellicht milder naar onszelf toe en naar anderen.
De evolutie die vandaag plaatsvindt
Natuurlijk gaat de evolutie verder en wij worden uitgenodigd hier actief aan deel te nemen.
Als trauma-geïnformeerde trainer hebben we inzicht in de diepe evolutionaire wortels van ons veiligheidssysteem. We weten dat het typische ’talent’ van de mens om zich stress voor te stellen een correctie nodig heeft. Deze correctie kunnen we door bewustzijnstraining aanbieden. Door de uitnodiging om de stressreactie begripvol, met respect en acceptatie waar te nemen ontstaat er een moment van vertraging. Een vertraging die de kans geeft onze neiging tot automatisch reageren te observeren, maar hier nog niet naar te handelen. In dit gouden moment krijgen we een keuze waarin we beseffen dat we wél iets in te brengen hebben: toegeven aan de automatische piloot of kiezen voor een andere respons. Zo bouwen we mee aan de volgende stap in de evolutie, waarin compassie, begrip en overzicht actief getraind en ontwikkeld wordt.
Veiligheid ruimte geven en versterken
Maar we kunnen nog meer doen. Door de kennis over het autonome zenuwstelsel kunnen we welbewust de veilige modus opzoeken. We kunnen ons trainen de veilige modus ruimte en aandacht te geven en zodoende dieper in ons brein en lichaamsbewustzijn te verankeren. Door kennis over de hiërarchie van ons autonome zenuwstelsel kunnen we ook met meer begrip en compassie onze stressreacties opvangen. Zo wordt de waarneming van het heilzame ondersteund, verfijnd en gevestigd en de waarneming van het stressvolle vaardig opgevangen. Dat is een kwestie van oefenen. Als mindfulness-trainers bieden we dit natuurlijk reeds aan: door onze deelnemers te wijzen op de mogelijkheid open, vriendelijk en niet-oordelend te reageren. Als trauma-sensitieve mindfulness-begeleider weten we het thema veiligheid hier nog aan toe te voegen.
Deze blog is geschreven door Dorle Lommatzsch, hoofddocent aan de de Academie voor Open Bewustzijn.
De Academie verzorgt sinds 2010 opleidingen, workshops en trainingen op het gebied van mindfulness en communicatie. We zetten ons in voor vredesonderwijs en maatschappelijke vernieuwing in allerlei vormen. Klik hier en lees meer over ons aanbod.
