Wat is de polyvagaaltheorie?

En wat heeft de polyvagaaltheorie ons te bieden als we trauma-geïnformeerd met mindfulness willen werken?

Het antwoord is simpel: Door de polyvagaaltheorie kunnen we verklaren hoe en waarom lichaamsbewustzijn werkt. Mindfulness krijgt hierdoor een neurowetenschappelijke onderbouwing. Maar dat is niet de enige zegen. Kennis over de polyvagaaltheorie geeft ons ook praktische handvaten in de begeleiding. We leren ons eigen zenuwstelsel en dat van anderen verfijnd en precies te lezen en kunnen van hieruit deze kennis precies en verfijnd toepassen in de begeleiding.

Bovendien krijgen we zicht op de tekenen van veiligheid en onveiligheid, en zijn hierdoor beter in staat om een veilige leeromgeving te creëren.

De polyvagaaltheorie beschrijft de werking van ons autonome zenuwstelsel, waarbij we onze omgeving lezen op veilige en onveilige tekenen. De polyvagaaltheorie is door Stephan Porges ontwikkeld. Hij noemde dit scannend vermogen van ons autonome zenuwstelsel neuroceptie. Neuroceptie is het vermogen om gevoelig te zijn voor veiligheid en onveiligheid in onze omgeving. En aangezien we deze gevoeligheid ontwikkelen binnen een sociale gemeenschap is het dus ten diepste ook een sociaal zintuig. Het autonome zenuwstelsel zou je daarom kunnen zien als een wij-zintuig. Een wij-zintuig dat uit drie verschillende systemen bestaat die fijnzinnig met elkaar samenwerken. Deze samenwerking wordt in de polyvagaaltheorie beschreven.

Ons autonome zenuwstelsel bestaat uit drie verschillende zenuwsystemen die zich in de loop van de evolutie ontwikkeld hebben om voor ons overleven en daarmee voor onze veiligheid te zorgen. Alle drie hebben ze de taak om gevaar te scannen en naar veiligheid te zoeken.  Deze drie systemen functioneren buiten onze wil om. Ze vertalen zich in fysiologische reacties, die volledig automatisch werken. Ze overkomen ons. We kunnen ze niet met onze wil aansturen. Je zou kunnen zeggen, dat ze onze ruimte-scannende ‘automatische piloot’ zijn.

Het goede nieuws is: we kunnen deze automatische lichaamsreacties erkennen en bewust opmerken, net zoals we de automatische piloot in onze gedachtewereld op kunnen merken. En dit bewust opmerken van gevoelens van veiligheid of onveiligheid biedt dan een ruimte, waarbij we kunnen kiezen hoe we willen reageren. Hier is de training in mindfulness dus een belangrijk gereedschap om onszelf met onze automatische lichaamsresponsen op te vangen en te reguleren.

Maar laten we eerst kijken hoe de drie veiligheidssystemen van ons autonome zenuwstelsel werken:

• In het plaatje hiernaast zie je de blauw getekende zenuwbanen. Dit is het evolutionair jongste systeem – de ventrale vagus – ook aangeduid met de naam ‘het sociale zenuwstelsel’. Het omvat het gezicht, nek, ogen, neus, oren, kaken en hart. De vele kleine spiertjes in ons gezicht worden door dit systeem aangestuurd. Bij veiligheid zorgt dit systeem voor een gevoel erbij te horen en verbonden te zijn. We leren hier voor veiligheid te zorgen middels empathische afstemming op de ander of de groep: een glimlach, een vriendelijke blik, een aangename stem communiceert veiligheid. We voelen ons gezien en geven tekenen dat we de ander zien. Als de ventrale vagus op veilig staat dan is de rest van ons autonome zenuwstelsel ook in de veilige modus. Als de communicatie met onze sociale omgeving goed gaat hoeven we niet te vechten, te vluchten of ons stil te houden.
  Maar ook bij onveiligheid reageert de ventrale vagus. Een frons, naar beneden getrokken mondhoeken, een harde stem, ogen, die zich afwenden, dat communiceert onveiligheid. We voelen ons dan niet gezien, afgekeurd of buitengesloten. Als het tenslotte helemaal niet meer lukt de ander met woorden en gebaren te bereiken, dan vallen we terug op een ouder overlevingssysteem: de sympathicus. We gaan vluchten of vechten.
• Het bruin-gele systeem is de sympathicus. Bij veiligheid draagt dit zenuwsysteem bij aan voldoening: we kunnen grijpen en pakken wat we nodig hebben: eten en drinken, kleren, beschutting. Maar ook immateriële behoeften zoals bevredigende lesstof, een goed gesprek met een collega of vriend of een uitdaging die tot een mooi resultaat leidt.
  Bij onveiligheid zorgt dit systeem voor actief afweren, vechten of vluchten. We maken hiervan gebruik als onze sociale afstemmingssysteem – de ventrale vagus – niet langer meer werkt. We raken geïrriteerd of gefrustreerd, de stem wordt harder, we worden defensief, voelen ons aangevallen of bekritiseren anderen. We onderbreken in feite het contact en over blijft vechten of vluchten.
• Het rode systeem is de dorsale vagus. Bij veiligheid zorgt dit systeem voor ontspanning, uitrusten, genieten en herstellen.
  Bij onveiligheid zorgt dit systeem ervoor dat we ‘onzichtbaar’ worden door terug te trekken of bij de allerhoogste nood zelfs te verslappen of flauw te vallen. In het dagelijkse leven kan zich dit b.v. uiten door gevoelens van futloosheid of machteloosheid. We voelen ons leeg, zijn volgzaam en gedwee, niet in staat te reageren. Dit is het evolutionair oudste systeem voor overleven. We gebruiken het als vechten en vluchten niet meer helpt.