Om deze vraag te beantwoorden moeten we eerst onderzoeken: wat is trauma eigenlijk?

Hier de definitie: trauma is een overweldigende ervaring, die niet verwerkt is.
Dat kan een eenmalige gebeurtenis zijn zoals een ongeluk, het kan om ontwikkelingstrauma gaan, waarbij onze sociale omgeving langdurig onveilig was. Maar het kan ook transgenerationeel trauma zijn, waarin we lijden onder het niet verwerkte trauma van onze ouders en grootouders. Ook kan het om collectief trauma gaan zoals racisme of gender-discriminatie.

Trauma gebeurde door onze hele geschiedenis heen, gebeurt vandaag en zal ook in de toekomst plaatsvinden. Trauma is in die zin een deel van het leven. Het goede nieuws is dat we ook de kennis over trauma-heling in ons DNA dragen. Want het feit dat jij en ik nu leven is het bewijs dat onze ouders en grootouders trauma overleefd hebben. Ons DNA draagt namelijk ook de kennis van trauma-verwerking en trauma-heling in zich.

Trauma-verwerking kent drie stadia:

👉 trauma-afsplitsing
👉 de afsplitsing vraagt om aandacht
👉 trauma-heling

Het gaat hier om drie op elkaar volgende responsen die samenwerken om ons overleven te ondersteunen én integratie en heling van de traumatische ervaring mogelijk te maken.

Trauma zelf is in de meeste gevallen niet het echte probleem. Het echte probleem is hoe wij en onze sociale omgeving reageren op het trauma. De natuur heeft ons hier een wonderlijk helpende erfenis geschonken als eerste stap naar verwerking: namelijk het afsplitsen en isoleren van de overweldigende ervaring, zodat de rest van ons organisme door kan functioneren. Dat wordt dissociatie genoemd. We splitsen ons bewustzijn in een deel dat ondergronds gaat en niet meer mee doet én in een deel dat overeind blijft en het dagelijkse leven nog steeds kan managen. Het is een intelligente, effectieve en helpende reactie om dat wat we niet aankonden toch tijdelijk een plek te geven.

Als we mindfulness beoefenen dan kunnen we dit fenomeen ook tegenkomen. We merken bij voorbeeld op dat we met sommige gebieden in ons lichaam geen of weinig contact hebben. Of we voelen ons emotioneel onverschillig of gedistantieerd. Of we merken tijdens het mediteren op dat we in een soort mist of vacuüm zitten. Ook als trainer is dit nuttige informatie, als mensen in jouw groep over dit soort ervaringen spreken. Het is nuttig om dan trauma-geïnformeerd te zijn.

Natuurlijk is zo’n gespleten toestand op den duur niet heilzaam. We moeten immers onbewust een deel van onze levensenergie gebruiken om een ander deel te onderdrukken, bevroren te houden of uit ons bewustzijn te weren. Zodra de kust wat veiliger is komt er dan ook een impuls uit ons systeem dat ons ‘verleidt’ tot een meer grondige opruiming en integratie van het niet verwerkte gebeuren. Hoe kondigt zich deze informatie aan?

Er zijn twee manieren die hiervoor typisch zijn. Óf we reageren te heftig op een prikkel óf we reageren verdoofd, vertraagd of helemaal niet op een prikkel. We ervaren stress dus in twee gedaantes. Stress die ons de ervaring geeft van ‘te veel’ en stress die ons de ervaring geeft van ‘te weinig’: isolatie en leegte.

Zou dit de neurobiologische basis van twee (onherkende) pandemieën van onze tijd kunnen zijn: burn-out en depressie?

Als we mindfulness beoefenen dan is het waarnemen van deze twee toestanden van ‘te veel’ en ‘te weinig’ wezenlijk. We weten dat het hier om niet verwerkte stress gaat. Warme, compassievolle en niet-oordelende belangstelling is dan een nodige en wezenlijk hulpbron, om een eerste voorzichtige stap te zetten op weg naar een trauma-sensitieve verkenning. Als trauma-geïnformeerde trainer herken je dat een waarneming van ‘te veel’ of ‘te weinig’ wellicht de oppervlakte-symptomen zijn van een niet geïntegreerde trauma-ervaring. ‘Te veel’ kan zich uiten in onrust, weg willen, irritatie of weerstand. ‘Te weinig’ kondigt zich misschien aan door een waarneming van ‘er gebeurt niets’, ‘ik verveel me’, ‘ik ben er niet helemaal bij’. Hoe belangrijk is het dan als we begrijpen dat afwezigheid, irritatie of onrust niet zomaar ontstaan! Ze zijn als het ware boodschappers van de nog niet verwerkte ervaring, die om aandacht vraagt. Vanuit de kennis over de drie stadia bij traumaverwerking kunnen we dit met begrip, respect en compassie opmerken.

Heling van niet-verwerkt trauma begint met het vermogen om vanuit veiligheid present te zijn bij het onveilige. Precies een van de kernthema’s die we (met name in les 4, 5 en 6) bij het 8-weken mindfulness-programma MBSR of MBCT leren kennen.

Alleen moeten we als trauma-geïnformeerde mindfulness-beoefenaar of mindfulness-trainer wel weten, dat het zich openen voor het moeilijke met beleid dient te gebeuren. Want als de eerste schotten tussen het afgesplitste deel en mijzelf wat losser komen te zitten, dan kan de onverwerkte informatie te overweldigend binnen komen. Dan kan het voelen als een draaikolk waarin je meegesleurd wordt.
En dat is natuurlijk niet de bedoeling. We mogen leren hier vaardig te navigeren naar een rustige en veilige stroming, van waaruit we veerkracht kunnen ontwikkelen om geleidelijk aan de niet-verwerkte informatie toe te laten.

Dit doen we door bij een ervaring van ‘te veel’ of ‘te weinig’ spoorslags terug te keren naar onze hulpbronnen: een veilig gevoel in ons lichaam of een ander veiligheidsanker, zoals de herinnering aan zelfcompassie of respect, of het denken aan een geliefde persoon die ons steunt. Alleen door een  verankering in goedheid en veiligheid zijn we voldoende toegerust om het moeilijke en onveilige te ontmoeten.

Natuurlijk is er nog veel meer te zeggen over trauma-sensitieve mindfulness. De kruisbestuiving tussen mindfulness en trauma-kennis is uitgebreid en vruchtbaar. Hierover in de komende blogs meer.

Maar hier eerst een oefening, waarbij je de eerste stap kunt zetten in trauma-sensitieve mindfulness.